Τι είναι μακρόστενο, δεν έχει άκρα, καλύπτεται από φολίδες και έρπει στο έδαφος; Αν νομίζετε ότι υπάρχει μόνο μία απάντηση στον γρίφο και πως αυτή είναι το φίδι, τότε παραβλέπετε μια ολόκληρη κατηγορία ερπετών: εκείνη των άποδων σαυρών.

Ως άποδες σαύρες χαρακτηρίζονται τα μέλη πολλών οικογενειών σαυρών που έχουν εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε είτε να μην έχουν καθόλου άκρα, είτε αυτά που διαθέτουν να είναι τόσο μικροσκοπικά που δεν συμμετέχουν καθόλου στην κίνηση. Αυτά τα ιδιαίτερα και γενικά ακίνδυνα πλάσματα απαντώνται σε πολλές χώρες του πλανήτη – συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας – και συγχέονται συχνά με φίδια, εξαιτίας της παρόμοιας εμφάνισής τους. Υπάρχουν, ωστόσο, πολλές και σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις δύο κατηγορίες ερπετών που αφορούν τη φυσιολογία, την κίνηση, τη διατροφή αλλά και τις ικανότητες επιβίωσής τους, όπως θα δούμε παρακάτω.

1. Βλέφαρα και ακουστικά ανοίγματα

Οι περισσότερες άποδες σαύρες διαθέτουν κινητά βλέφαρα, ένα χαρακτηριστικό που απουσιάζει τελείως από την ανατομία των φιδιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μάτια των φιδιών μένουν απροστάτευτα, αφού καλύπτονται από σταθερή μεμβράνη, η οποία συνήθως είναι διάφανη αλλά θολώνει όταν πλησιάζει η εποχή που αλλάζουν δέρμα. Επιπλέον, τα φίδια δεν έχουν εξωτερική δομή αφτιού και στηρίζονται κυρίως στην αίσθηση των δονήσεων για να αντιλαμβάνονται τους ήχους. Αντιθέτως, οι άποδες σαύρες έχουν ακουστικά ανοίγματα, τα οποία είναι συχνά ευδιάκριτα.

2. Γλώσσα

Η διχαλωτή γλώσσα είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα και πολύτιμα χαρακτηριστικά των φιδιών. Συμβάλλει καίρια στην οσφρητική τους ικανότητα, συλλέγοντας χημικά μόρια από τον αέρα ή το έδαφος και μεταφέροντάς τα σε ένα όργανο στην οροφή του στόματός τους, το οποίο αναλύει τις οσμές και στέλνει πληροφορίες στον εγκέφαλο. Σε αντίθεση με τη διχαλωτή γλώσσα των φιδιών, οι άποδες σαύρες έχουν συνήθως στρογγυλεμένη γλώσσα που καταλήγει σε μια μικρή εγκοπή.

3. Ουρά

Το μέγεθος της ουράς διαφέρει αρκετά μεταξύ των δύο κατηγοριών ερπετών. Στα φίδια, η ουρά είναι σχετικά μικρή αναλογικά με το σώμα τους. Αντίθετα, σε πολλά είδη άποδων σαυρών, η ουρά αποτελεί έως και τα 2/3 του συνολικού μήκους τους, και επιπλέον μπορεί να αποκοπεί σε περίπτωση κινδύνου – ένας μηχανισμός άμυνας γνωστός ως «αυτοτομία». Η κομμένη ουρά συνεχίζει να κινείται μετά την αποκόλλησή της, αποσπώντας την προσοχή του εκάστοτε θηρευτή και δίνοντας την ευκαιρία στη σαύρα να αποδράσει. Ανάλογα με το είδος, ορισμένες άποδες σαύρες αναπτύσσουν εκ νέου μέρος της ουράς τους, κάτι που δεν μπορεί να κάνει κανένα φίδι.

4. Εύρος κινήσεων

Μπορεί οι άποδες σαύρες να είναι ικανές να «ξεφορτώνονται» μέρος της ουράς τους για να γλιτώνουν από κινδύνους, ωστόσο έχουν ένα σοβαρό μειονέκτημα από πλευράς επιβίωσης συγκριτικά με τα φίδια.

Η απουσία πλατιών φολίδων στο κάτω μέρος του σώματός τους (τις οποίες διαθέτουν τα φίδια, εξασφαλίζοντας πρόσφυση) περιορίζει σημαντικά την γκάμα των κινήσεών τους, ιδίως σε λείες και σκληρές επιφάνειες, όπως π.χ. το οδόστρωμα. Ενώ λοιπόν τα φίδια μπορούν να διασχίσουν γρήγορα έναν δρόμο αποφεύγοντας τα διερχόμενα οχήματα, οι άποδες σαύρες, με τις αποκλειστικά πλευρικές τους κινήσεις, είναι πολύ πιο ευάλωτες.

5. Διατροφικές συνήθειες

Η κύρια διαφορά στις διατροφικές συνήθειες μεταξύ των δύο κατηγοριών ερπετών έχει να κάνει με το μέγεθος – και επομένως και την ποικιλία – των θηραμάτων που μπορούν να καταναλώσουν. Tα φίδια μπορούν να καταπιούν ζώα έως και τρεις φορές μεγαλύτερα από το πλάτος του κεφαλιού τους, επειδή η κάτω σιαγόνα τους αποσυνδέεται από την άνω. Οι σιαγόνες των σαυρών δεν διαθέτουν αυτήν την εκπληκτική ικανότητα, έτσι περιορίζονται σε μικρότερα θηράματα, όπως σκαθάρια, ακρίδες, αράχνες, σκουλήκια κ.λπ.

Εκτός από την παραπάνω ενδεικτική λίστα, υπάρχουν πολλές ακόμη διαφορές μεταξύ των φιδιών και των άποδων σαυρών που σχετίζονται με την ανατομία τους, όπως π.χ. το μέγεθος των πνευμόνων τους. Ας μην ξεχνάμε ότι τα πλάσματα αυτά προέκυψαν μέσα από τελείως διαφορετικά εξελικτικά μονοπάτια, όσο κι αν μοιάζουν μεταξύ τους.

Οι άποδες σαύρες της Ελλάδας

Στη χώρα μας ζουν διάφορα είδη άποδων σαυρών, όπως το Κονάκι, ο Τυφλίτης και ο Οφιόμορος. Διαβάστε παρακάτω μερικές χρήσιμες πληροφορίες για αυτά.

Kονάκι

Το Ελληνικό Kονάκι (Anguis graeca) απαντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα, τη Βόρεια Πελοπόννησο, την Εύβοια, την Κέρκυρα και τη Λευκάδα. Το μέγιστο μήκος του με την ουρά φτάνει τα 50 εκατοστά, όμως συνήθως είναι μικρότερο. Τα ενήλικα αρσενικά άτομα έχουν σχεδόν ενιαίο γκρίζο, μπεζ, καφέ ή χάλκινο χρώμα, και κατά την αναπαραγωγική περίοδο μπορεί να εμφανίσουν έντονα γαλάζια στίγματα στη ράχη. Τα ενήλικα θηλυκά έχουν μπεζ, ανοιχτό καφέ ή μπρούτζινο χρώμα ραχιαία, οι πλευρές και η κοιλιά τους είναι σκούρες καφέ, και συνήθως μία ασορτί στενή γραμμή διαγράφεται κεντρικά της ράχης, κατά μήκος όλου του σώματος.

Σύμφωνα με τον ιστότοπο herpetofauna.gr, παρά τον διαδεδομένο μύθο του παρελθόντος που ήθελε τα κονάκια δηλητηριώδη και επικίνδυνα, και τις παραπλανητικές αναφορές σε λαϊκά ποιήματα (π.χ. «Αν σε φάει το κονάκι, το τσαπί και το φτυαράκι»), πρόκειται για εντελώς ακίνδυνο ερπετό. Εκτός από το Ελληνικό κονάκι, στη χώρα μας συναντάμε επίσης το Κοινό κονάκι (Anguis fragilis) και το Κονάκι του Ιονίου (Anguis cephallonica).

Τυφλίτης

Ο Τυφλίτης (Pseudopus apodus), γνωστός και με τις ονομασίες Τύφλιακας ή Φιδόσαυρα, απαντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, στην Εύβοια, στο Ιόνιο (Κέρκυρα, Λευκάδα, Κεφαλονιά), αλλά και σε αρκετά νησιά του Αιγαίου (Θάσος, Σκιάθος, Λήμνος, Λέσβος, Σάμος, Ικαρία, Κως). Το μέγιστο μήκος του μπορεί να φτάσει τα 140 εκατοστά, συνήθως όμως είναι μικρότερο. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη σαύρα της Ευρώπης. Το χρώμα του σώματος των ενηλίκων μπορεί να είναι καφέ, κοκκινωπό, μπρούτζινο, ή σκούρο καφέ. Το συγκεκριμένο είδος διαθέτει δυο αποφύσεις εκατέρωθεν της κλοάκης (της κοινής απόληξης του ουροποιητικού, πεπτικού και αναπαραγωγικού συστήματος των ερπετών) που αποτελούν ουσιαστικά υπολειμματικά άκρα.

Και γι’ αυτό το είδος σαύρας κυκλοφορούν μύθοι σε διάφορες εκδοχές, με πιο διαδεδομένο αυτόν που θέλει τον Τυφλίτη να βλέπει μόνο το Σάββατο ή να είναι μόνιμα τυφλός. Στην πραγματικότητα ο Τυφλίτης βλέπει μια χαρά και η ονομασία του τού έχει δοθεί λανθασμένα.

Οφιόμορος

Ο Οφιόμορος (Ophiomorus punctatissimus) απαντάται στην Πελοπόννησο, τα Κύθηρα και την Ελαφόνησο. To μέγιστο μήκος του φτάνει τα 18 εκατοστά. Το βασικό χρώμα είναι το γκρι, καφετί ή μπρούτζινο με σειρές μικρών μαύρων στιγμάτων κατά μήκος όλου του σώματος, τα οποία ενισχύονται και γίνονται πιο έντονα προς την ουρά, σχηματίζοντας λεπτές μαύρες παράλληλες ρίγες. Οι πλευρές είναι σκουρότερες από τη ράχη, κάτι που είναι πολύ πιο έντονο στα ανήλικα άτομα.

Με πληροφορίες από HowStuffWorks.com, Herpetofauna.gr