Ας το παραδεχτούμε: παρότι αποτελούν μια εντυπωσιακή ομάδα εντόμων, οι νυχτοπεταλούδες συχνά επισκιάζονται από τις πολύχρωμες και σαγηνευτικές «ξαδέλφες» τους από την τάξη των λεπιδόπτερων.

Στη σκέψη πολλών από εμάς, οι πεταλούδες συνδέονται με τις έννοιες της ομορφιάς και της αναγέννησης. Από την άλλη μεριά, η εικόνα που έχουμε για τις παρεξηγημένες νυχτοπεταλούδες τείνει να επηρεάζεται από τη «μουντή» εμφάνιση πολλών ειδών, και τις ζημιές που προξενούν ορισμένες προνύμφες στα ρούχα μας (βλ. σκόροι) και τις αγροτικές καλλιέργειες.

Στην πραγματικότητα, όμως, αυτή η εξαιρετικά επιτυχημένη κατηγορία εντόμων όχι μόνο είναι πολύτιμη για τα οικοσυστήματα του πλανήτη μας, αλλά εμφανίζει και μια απίστευτη ποικιλομορφία, με είδη που δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τα ζωηρά χρώματα και μοτίβα των δημοφιλών συγγενών τους.

Από τη μεγαλοπρεπή νυχτοπεταλούδα Άτλαντα, με άνοιγμα φτερών που φτάνει τα 24 εκατοστά, μέχρι τη νυχτοπεταλούδα Πολύφημο με τα σχέδια που θυμίζουν μάτια, αυτή η κατηγορία λεπιδόπτερων περιλαμβάνει πραγματικά εκπληκτικά έντομα που μαγνητίζουν το βλέμμα.

Ένα από αυτά είναι η Acherontia atropos, μια νυχτοπεταλούδα που φέρει στον θώρακά της ένα σχέδιο που μοιάζει με κρανίο, και η οποία έγινε διάσημη μέσα από το αριστουργηματικό θρίλερ «Η σιωπή των αμνών». Η ιδιαίτερη εμφάνισή της, σε συνδυασμό με τον ασυνήθιστο ήχο που παράγει, είχαν ως αποτέλεσμα να συνδεθεί μέσα στα χρόνια με πολλές δεισιδαιμονίες και προλήψεις, που δεν έχουν φυσικά καμία επιστημονική βάση και αδικούν αυτό το συναρπαστικό έντομο

Ας γνωρίσουμε όμως καλύτερα αυτή τη μυστηριώδη νυχτοπεταλούδα και τα χαρακτηριστικά της.

Τρεις αδελφές με «σκοτεινές» ονομασίες

Η Acherontia atropos είναι ένα από τα τρία είδη του γένους Acherontia, που περιλαμβάνει επίσης τις νυχτοπεταλούδες Acherontia styx και Acherontia lachesis. Οι επιστημονικές ονομασίες και των τριών «αδελφών» είναι εμπνευσμένες από σκοτεινά θέματα της ελληνικής μυθολογίας που συνδέονται με τη μοίρα και τον θάνατο.

Όσον αφορά την κοινή ονομασία του γένους, παραπέμπει φυσικά στον Αχέροντα ποταμό, όπου οι αρχαίοι πρόγονοί μας πίστευαν πως ο Ερμής παρέδιδε τις ψυχές των νεκρών στον βαρκάρη Χάροντα, για να καταλήξουν στον Άδη. Η Άτροπος και η Λάχεσις ήταν δύο από τις τρεις Μοίρες της μυθολογίας.

Η Άτροπος ήταν η πιο τρομακτική, θα έλεγε κανείς, από τις τρεις αδελφές, αφού έκοβε το νήμα της ζωής των ανθρώπων με τα τρομερά ψαλίδια της χωρίς κανένα δισταγμό. Η Λάχεσις όριζε τη διάρκεια της ζωής του κάθε ανθρώπου μετρώντας με το ραβδί της. Τέλος, η ονομασία του τρίτου είδους (Styx) προέρχεται από τη Στύγα, αρχέγονη χθόνια θεότητα και προσωποποίηση του ομώνυμου ποταμού του Άδη.

Μορφολογία: Κρανίο ή… πρόσωπο;

Η Acherontia atropos είναι αναμφίβολα η πιο αναγνωρίσιμη από τις αδελφές της, χάρη στις κοντές ανοιχτόχρωμες τριχούλες που συνθέτουν το κρανιοειδές σχήμα στον θώρακά της, κάνοντάς το πιο ευδιάκριτο. Πρόκειται για αρκετά μεγαλόσωμη νυχτοπεταλούδα, με άνοιγμα φτερών που φτάνει τα 13 εκατοστά. Τα μπροστινά φτερά της έχουν σκούρες και ανοιχτές αποχρώσεις του καφέ και του πορτοκαλί, ενώ τα πίσω φτερά της έχουν κίτρινο χρώμα με σκούρες ραβδώσεις που δημιουργεί έντονη αντίθεση.

Μια μελέτη του 2020 πρόσφερε μια διαφορετική «ανάγνωση» των σχημάτων που εμφανίζονται στα φτερά και τον θώρακα του εν λόγω εντόμου. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως, όταν κάποιος κοιτάζει την Acherontia atropos ανεστραμμένη (με το κεφάλι προς τα κάτω) δημιουργείται μια ψευδαίσθηση που μοιάζει με πρόσωπο: το σχήμα κρανίου στον θώρακα είναι η μύτη με τα ρουθούνια της, τα σημάδια στα μπροστινά φτερά της είναι τα μάτια, ενώ άλλες γραμμές σχηματίζουν τα αφτιά και τα χείλη. Σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκειται για έναν οπτικό μηχανισμό άμυνας που έχει ως στόχο να αποθαρρύνει τους θηρευτές.

Γεωγραφική κατανομή και ικανότητες πτήσης

Όπως αποκαλύπτει η αγγλική ονομασία του είδους Acherontia atropos (African death’s head hawkmoth) πρόκειται για ένα ενδογενές είδος της Αφρικής, που όμως απαντάται και στην Ευρώπη, φτάνοντας μέχρι το Ηνωμένο Βασίλειο. Τα άλλα δύο είδη του γένους είναι ασιατικά.

Οι εντυπωσιακές ικανότητες πτήσης της Αχερόντιας νυχτοπεταλούδας αποτέλεσαν το αντικείμενο μιας έρευνας που δημοσιεύτηκε το 2022, με τους επιστήμονες να διαπιστώνουν πως διαθέτει ένα αρκετά εξελιγμένο σύστημα πλοήγησης συγκριτικά με άλλα έντομα. Αφού τοποθέτησαν μικροσκοπικούς πομπούς στα σώματα των νυχτοπεταλούδων, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι κατά τη διάρκεια των μακρινών ταξιδιών τους, προσαρμόζουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα την κατεύθυνσή τους ανάλογα με τον άνεμο, τακτική που τους επιτρέπει να κρατούν μια σχετικά σταθερή πορεία. Ο μηχανισμός, ωστόσο, με τον οποίο φαίνονται να προσανατολίζονται παραμένει μυστήριο για τους ερευνητές.

O παράξενος τριγμός και η σχέση «πάθους» με το μέλι

Η Acherontia atropos παράγει έναν πολύ χαρακτηριστικό «τριγμό» από τον φάρυγγά της, κάτι σπάνιο για τις νυχτοπεταλούδες, που συνήθως παράγουν ήχους τρίβοντας εξωτερικά μέρη του σώματός τους.

Ο ήχος αυτός πυροδοτείται συνήθως από κάποιο εξωτερικό ερέθισμα: η νυχτοπεταλούδα εισπνέει αέρα, προκαλώντας τη δόνηση ενός πτερυγίου μεταξύ του στόματος και του φάρυγγα, και εκπνέει ταχύτατα, με την όλη διαδικασία να κρατά μόλις 1/5 του δευτερολέπτου.

Ο σκοπός του τριγμού παραμένει ασαφής, με κάποιους ερευνητές να εικάζουν ότι πρόκειται για μηχανισμό απώθησης των θηρευτών και άλλους να τον συνδέουν με τις επιδρομές που κάνει το έντομο αυτό σε κυψέλες, αφού λατρεύει το μέλι. Σύμφωνα με την τελευταία θεωρία, που ωστόσο δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά, ο ήχος που παράγουν οι Αχερόντιες νυχτοπεταλούδες μοιάζει με εκείνον που χρησιμοποιεί η βασίλισσα μέλισσα για να δώσει σήμα στις εργάτριες να ακινητοποιηθούν, πράγμα που τους επιτρέπει να κλέβουν ανενόχλητες το αγαπημένο τους έδεσμα.

To γεγονός, πάντως, ότι πολλές φορές μελισσοκόμοι βρίσκουν νεκρές Αχερόντιες στις κυψέλες, δείχνει ότι τα κόλπα που επιστρατεύουν (μεταξύ των οποίων οι οσμές που εκκρίνουν και μιμούνται εκείνες των μελισσών) δεν είναι πάντα τόσο αποτελεσματικά.

Η «Σιωπή των Αμνών» και άλλες… ιστορίες τρόμου

Παρότι η Acherontia atropos είναι ακίνδυνη για τον άνθρωπο, «πρωταγωνιστεί» τελείως άδικα σε πολλές προλήψεις ανά την υφήλιο που τη συνδέουν με την κακοτυχία και τον θάνατο. Η κακή της φήμη δεν οφείλεται μόνο στη μακάβρια εμφάνισή της, αλλά και σε εσφαλμένες πεποιθήσεις του παρελθόντος: στη Νότια Αφρική, για παράδειγμα, υπάρχουν καταγεγραμμένες περιγραφές του εντόμου ως δηλητηριώδες και επικίνδυνο.

Η απεικόνιση των Αχερόντιων νυχτοπεταλούδων στην τέχνη και τη λογοτεχνία έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μια Αχερόντια κατέχει κεντρική θέση στον διάσημο πίνακα The Hireling Shepherd (1851) του William Holman Hunt, το νόημα του οποίου προκάλεσε πολλές συζητήσεις στους καλλιτεχνικούς και θεολογικούς κύκλους. Αναφορές για τις εν λόγω νυχτοπεταλούδες υπάρχουν και σε πολλά μυθιστορήματα με σκοτεινή θεματολογία, όπως ο «Δράκουλας» του Bram Stoker και το «I’m the King of the Castle» της Susan Hill.

Ωστόσο, ο κινηματογράφος ήταν εκείνος που χάρισε στο συμπαθές έντομο την αναγνωρισιμότητά του και μια παντοτινή θέση στην pop κουλτούρα. Αναφερόμαστε φυσικά στο πολυβραβευμένο θρίλερ «Η Σιωπή των Αμνών» (1991) του Jonathan Demme, όπου μία νύμφη Αχερόντιας νυχτοπεταλούδας τοποθετούνταν από τον κατά συρροή δολοφόνο Buffalo Bill στον λαιμό των θυμάτων του, ως σύμβολο της επιθυμίας του να μεταμορφωθεί. Αν και το σενάριο της ταινίας ανέφερε το είδος ως Acherontia Styx, πρόκειται μάλλον για «ποιητική αδεία», αφού το έντομο που εμφανίζεται στην ταινία και φιγουράρει στην εμβληματική αφίσα του φιλμ, πάνω στο πρόσωπο της Clarice Starling, είναι αναμφίβολα Acherontia atropos.