O Steven Spielberg, σκηνοθέτης της ταινίας “Τα σαγόνια του καρχαρία”, δήλωσε πως μετάνιωσε που έκανε την ταινία, επειδή δημιουργήθηκε αρνητική προκατάληψη για τους καρχαρίες και μειώθηκε δραματικά ο πληθυσμός τους.

Η αλήθεια είναι πως η ταινία αυτή σκόρπισε τρόμο στον πλανήτη, δαιμονοποιώντας ένα είδος το οποίο βιώνει την απειλή καθημερινά. Δεν φταίει όμως η ταινία, εδώ που τα λέμε, καθώς, θα πρέπει να μας προβληματίσει σαν ανθρωπότητα αν επιλέγουμε να μάθουμε την αλήθεια από μια κινηματογραφική παραγωγή που έχει σκοπό να εντυπωσιάσει και βασίζεται στη μυθοπλασία. Οι επιστημονικοί πόροι από την εποχή των 80s, όταν και προβλήθηκε η συγκεκριμένη ταινία, έχουν γίνει προσβάσιμοι σε όλους, μέσω του διαδικτύου. Άρα, θα πρέπει να κάνει ο καθένας την προσωπική του έρευνα, να ακούσει τους επιστήμονες και στη συνέχεια να αποφασίσει για την άποψη που θα σχηματίσει για τον καρχαρία.

Το topetmou.gr μίλησε για τους καρχαρίες με την κ. Ρωξάνη Ναασάν Άγα – Σπυριδοπούλου, που είναι περιβαλλοντολόγος-ωκεανογράφος και εργάζεται στην περιβαλλοντική οργάνωση iSea ως Υπεύθυνη Προγραμμάτων. Η iSea ιδρύθηκε το 2016 στη Θεσσαλονίκη και έχει σκοπό τη διατήρηση και την αποκατάσταση των υδάτινων οικοσυστημάτων στη Μεσόγειο. Οι απαντήσεις της σε όσα τη ρωτήσαμε είναι ιδιαίτερα σημαντικές και ενδιαφέρουσες.

Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας συναντάμε καρχαρίες;

Οι καρχαρίες διαβιούν στη Γη περίπου 400 εκατομμύρια χρόνια. Επομένως δεν εμφανίστηκαν πρόσφατα και για την ύπαρξη τους στις ελληνικές θάλασσες γνωρίζουμε από την αρχαιότητα. Σήμερα, με βάση τον ανανεωμένο Ελληνικό Κόκκινο Κατάλογο απειλούμενων ειδών έχει επιβεβαιωθεί η παρουσία 31 ειδών καρχαριών, η πλειοψηφία των οποίων φαίνεται να βρίσκονται σε όλες τις ελληνικές θάλασσες (Αιγαίο, Ιόνιο και Κρήτη).

Ποια είδη υπάρχουν στη χώρα μας; Είναι κάποια λιγότερο επικίνδυνα από άλλα;

Οι καρχαρίες ποικίλουν από είδος σε είδος τόσο μορφολογικά όσο και στην οικολογία τους. Δηλαδή υπάρχουν καρχαρίες που είναι μικροί σε μέγεθος και δεν ξεπερνούν τα 60 εκατοστά όπως το Σκυλοψαράκι.

Κάποιοι ζουν αποκλειστικά σε πολύ βαθιά νερά και έχουν προσαρμοστεί ώστε να ζουν εκεί, όπως ο Αχινόγατος που έχει εξειδικευτεί στο να τρώει σχεδόν αποκλειστικά τα αυγά άλλων μικρών καρχαριών. Τα μάτια του έχουν διπλό αμφιβληστροειδή μανδύα για να βλέπει καλύτερα στις σκοτεινές συνθήκες που επικρατούν στα βάθη που ζει (έως 800μ). Μετά έχουμε άλλους μεγάλους καρχαρίες που είναι πιο κοντά σε αυτό που έχει συνηθίσει ο καθένας να φαντάζεται όταν ακούει τη λέξη «καρχαρίας» σαν τον Λευκό Καρχαρία. Αλλά ακόμη και αυτοί οι «μεγάλοι» διαφέρουν μεταξύ τους, παραδείγματος χάρη ο Καρχαρίας Προσκυνητής (Cetorhinusmaximus) είναι ο μεγαλύτερος καρχαρίας, φτάνοντας σε μήκος μέχρι και τα 13 μέτρα. Τρέφεται με φυτοπλαγκτόν και ζωοπλαγκτόν, φιλτράροντας το νερό καθώς κολυμπάει με ανοιχτό το στόμα.

Άλλοι καρχαρίες πάλι μοιάζουν με σαλάχια όπως οι αγγελοκαρχαρίες, συχνά γνωστοί ως ρίνες, των οποίων το σώμα είναι πεπλατυσμένο, ζούνε στον πυθμένα και κρύβονται στην άμμο. Όπως αναφέρεται και παραπάνω, έχουμε τουλάχιστον 31 είδη καρχαριών που διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Συνήθως ο κόσμος τείνει να εννοεί ως επικίνδυνα αυτά που έχουν πιο μεγάλα ή μυτερά δόντια, ωστόσο σε κανενός από τα είδη αυτά δεν είμαστε μέρος της διατροφής τους. Το κάθε είδος έχει προσαρμοστεί στο να τρώει αυτά που είναι διαθέσιμα στο περιβάλλον του και ο άνθρωπος σίγουρα δεν είναι στο μενού. Παίρνοντας παράδειγμα τον Λευκό Καρχαρία που είναι κορυφαίος θηρευτής, αυτός τρέφεται με ψάρια, καρχαρίες, σαλάχια, μικρά θαλάσσια θηλαστικά, καλαμάρια, καρκινοειδή, γλάρους και κουφάρια. Αυτά τα είδη ως επί το πλείστον ζουν σε πελαγικά νερά (δηλ. μακριά από τις στεριές) ωστόσο, ακόμη και όταν έρχονται στα παράκτια νερά, δεν έχουν συνηθίσει την παρουσία μας. Όσο τρομαχτική θα ήταν για εμάς μία τέτοια συνάντηση τόσο θα ήταν και για αυτά. Το πιο πιθανό θα ήταν να φύγουν δηλαδή.

Στην Ελλάδα, η τελευταία καταγεγραμμένη επίθεση από καρχαρία ήταν τη δεκαετία του ’50 στην Κέρκυρα. Σε μία επιστημονική μελέτη που δημοσιεύτηκε και είχε διερευνήσει τέτοια περιστατικά από παλιές εφημερίδες και αρχεία, από το 1900–1983 είχαν καταγραφεί 10 επιθέσεις, από τις οποίες οι τρεις ήταν θανατηφόρες. Το μουσείο της Φλόριντα κρατάει ένα αρχείο με όλες τις επιθέσεις καρχαριών που γίνονται κάθε χρόνο παγκοσμίως και μέσω των στοιχείων που έχουν, υπολογίζουν ότι η πιθανότητα να πεθάνει κανείς από επίθεση καρχαρία είναι μία στα 4 εκατομμύρια. Η αντίστοιχη πιθανότητα να πεθάνει κανείς από κεραυνό είναι μία στις 79 χιλιάδες. Με αυτές τις πιθανότητες δεν έχουμε κάτι να φοβηθούμε.

Από τι απειλούνται οι καρχαρίες;

Σε παγκόσμιο επίπεδο οι Χονδριχθύες (καρχαρίες, σαλάχια και χίμαιρες) αποτελούν την πιο απειλούμενη προς εξαφάνιση ομάδα οργανισμών μετά τα αμφίβια. Καθώς το 1/3 όσων έχουν αξιολογηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο απειλείται με εξαφάνιση, ενώ το 20% δεν έχει αξιολογηθεί λόγω έλλειψης δεδομένων, γεγονός που μας προϊδεάζει ότι η κατάσταση είναι ακόμη χειρότερη. Η μεγαλύτερη απειλή για τα είδη αυτά σε παγκόσμιο επίπεδο είναι η αλιεία (στοχευμένη και μη), καθώς πρόκειται για είδη που ως επί το πλείστον έχουν αργή ανάπτυξη, μικρή αναπαραγωγική ικανότητα (λίγους απογόνους) και αργή ωρίμανση. Αυτά είναι χαρακτηριστικά καθιστούν τους καρχαρίες ανήμπορους να ανταπεξέλθουν στην αλιευτική πίεση, γεγονός που έχει προκαλέσει μέχρι και την τοπική εξαφάνιση πολλών ειδών.

Στην Ελλάδα και σύμφωνα με τις αξιολογήσεις του Ελληνικού Κόκκινου Καταλόγου το 67% των καρχαριών των ελληνικών θαλασσών απειλείται με εξαφάνιση. Στην Ελλάδα πλέον η κυριότερη απειλή είναι η παρεμπίπτουσα αλιεία (μιας και τα είδη αυτά δεν στοχεύονται) και η συνολική υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος που προκύπτει από τo σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη Μεσόγειο (παράκτια οικιστική ανάπτυξη, ρύπανση).

Τι πρέπει να κάνει κάποιος αν συναντήσει καρχαρία, είτε κολυμπώντας είτε εν πλω; Και τι να μην κάνει;

Αν κολυμπάτε και δείτε έναν καρχαρία σε μία κοντινή απόσταση και το ζώο δεν σας έχει δει (γιατί λογικά θα έφευγε σε εκείνη την περίπτωση), αρχικά προσπαθήστε να μην πανικοβληθείτε. Σε καμία περίπτωση μην πλησιάσετε τον καρχαρία από περιέργεια καθώς και αυτός μπορεί να νιώσει απειλή.

Απομακρυνθείτε αργά και σταθερά προς τη στεριά ή το σκάφος, κρατώντας οπτική επαφή. Κυκλοφορούν πολλά βίντεο από ψαροντουφεκάδες που πλησιάζουν το ζώο για να το παρατηρήσουν με το ψαροντούφεκο μπροστά για «ασφάλεια», όμως αν παρατηρήσετε στα περισσότερα βίντεο οι καρχαρίες στην αρχή δείχνουν απλώς να κολυμπάνε και να μην ασχολούνται με τον άνθρωπο. Όταν αυτός πλησιάζει, το ζώο αυτό ξεκινάει να δείχνει περίεργη συμπεριφορά κολυμπώντας προς τον άνθρωπο ή ακόμη και προσπαθώντας να δαγκώσει το ψαροντούφεκο ή το πέδιλο. Οπότε για αυτό δεν πλησιάζουμε και αυτό είναι μία καλή πρακτική για όλα τα άγρια ζώα, είτε είναι θαλάσσιες χελώνες είτε φώκιες. Αν είμαστε εν πλω, μπορούμε να παρατηρήσουμε το ζώο να βγάλουμε φωτογραφίες κτλ. και σε καμία περίπτωση δεν το ταΐζουμε, μία συμπεριφορά που θα πρέπει να αποφεύγουμε γενικώς με την άγρια ζωή.

Ποιον πρέπει να ειδοποιήσουμε αν δούμε καρχαρία; Το Λιμενικό;

Δεν υπάρχει λόγος να ειδοποιηθεί το Λιμενικό εκτός αν πρόκειται για εκβρασμένο ζώο ή ζώο που να φαίνεται αποπροσανατολισμένο ή τραυματισμένο. Μπορούμε να στείλουμε την παρατήρησή μας σε επιστήμονες βγάζοντας φωτογραφία το ζώο, καθώς ακόμα και η θέαση ενός καρχαρία μπορεί να είναι εξαιρετικής σημασίας, αφού για αυτά τα είδη γνωρίζουμε ελάχιστα.

Μπορείτε να ανεβάζετε την παρατήρησή σας στο γκρουπ στο Facebook «Καρχαρίες και Σαλάχια σε Ελλάδα και Κύπρο» όπου επιστήμονες θα αναγνωρίσουν το είδος και θα σας ζητήσουν τις σχετικές πληροφορίες (περιοχή, ημερομηνία κτλ.). Επίσης μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την πλατφόρμα του iNaturalist που είναι διαθέσιμη και σε εφαρμογή και είναι το αντίστοιχο “Instagram” για φυσιολάτρες, όπου μπορεί ο χρήστης να δει τι οργανισμός είναι αυτός που παρατήρησε μέσω της αυτόματης αναγνώρισης της εφαρμογής και να έχει τη δική του συλλογή παρατηρήσεων οργανισμών και φυτών.

Τι μπορεί να κάνει έναν καρχαρία να επιτεθεί στους ανθρώπους;

Δεν είναι σύνηθες ένας καρχαρίας να επιτεθεί, ωστόσο υπάρχουν περιστατικά που έχουν αποδοθεί σε συγκεκριμένες συνθήκες. Παραδείγματος χάριν, το λεγόμενο cage diving όπου δύτες καταδύονται μέσα σε κλουβί και βάζουν δόλωμα στο νερό, ώστε να προσελκύσουν καρχαρίες. Τέτοιες πρακτικές μπορούν να αυξήσουν την επιθετικότητα και να οδηγήσουν σε πιο επικίνδυνες συναντήσεις, τόσο για τους καρχαρίες όσο και για τους δύτες καθώς έτσι τα άγρια αυτά ζώα συνδέουν τις βάρκες και τους ανθρώπους με την τροφή, αλλάζοντας τη φυσική τους συμπεριφορά και δημιουργώντας ενδεχομένως αφύσικα μοτίβα στη συμπεριφορά τους.

Όπως άλλωστε γίνεται αντίστοιχα με άλλα άγρια ζώα, βλ. θαλάσσιες χελώνες, που σε κάποιες περιοχές της χώρας μας τις ταΐζουν για να δουν οι τουρίστες τι αρμονικά ζούμε μαζί τους και έπειτα έχουμε περιστατικά τραυματισμών. Τέλος, ο αποπροσανατολισμός και ο φόβος από κάποια απειλή μπορούν να προκαλέσουν μία τέτοια συμπεριφορά. Επομένως απλά αποφεύγουμε να έρθουμε κοντά.

* Ευχαριστούμε πολύ για τη συνεργασία την κ. Ρωξάνη Ναασάν Άγα – Σπυριδοπούλου. Είναι περιβαλλοντολόγος-ωκεανογράφος και εργάζεται στην περιβαλλοντική οργάνωση iSea ως υπεύθυνη προγραμμάτων.