Όλοι μας έχουμε ακούσει κατά καιρούς τη φράση «κροκοδείλια δάκρυα», που χρησιμοποιείται για να αποτυπώσει την προσποιητή εκδήλωση θλίψης για τα βάσανα κάποιου, με σκοπό την παραπλάνηση ή και την ψυχολογική χειραγώγηση.

Πρόκειται για μια έκφραση που απαντάται όχι μόνο στα ελληνικά, αλλά και σε πολλές άλλες σύγχρονες γλώσσες και έχει τις ρίζες της στη λανθασμένη πεποίθηση της αρχαιότητας ότι τα μεγαλόσωμα αυτά ερπετά χύνουν… ψεύτικα δάκρυα ενώ καταναλώνουν το θήραμά τους.

Η ακριβής προέλευση αυτού του «μύθου» για τους κροκόδειλους χάνεται στους αιώνες, ωστόσο μία από τις πρώτες καταγεγραμμένες αναφορές του αποδίδεται στον Αστέριο της Αμάσειας, χριστιανό επίσκοπο και εκκλησιαστικό συγγραφέα που έζησε στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. Σε κάποια από τις ομιλίες του με αφορμή την έναρξη της Σαρακοστής, ο Αστέριος στηλιτεύει όσους νηστεύουν χωρίς ειλικρινή διάθεση, παρομοιάζοντάς τους με τους κροκόδειλους του Νείλου που λέγεται πως θρηνούν αφού φάνε έναν άνθρωπο, όχι λόγω μετάνοιας για την πράξη τους, αλλά επειδή έχει μείνει μόνο το κεφάλι που διαθέτει ελάχιστο κρέας.

Τους αιώνες που ακολούθησαν, η φράση «κροκοδείλια δάκρυα» εδραιώθηκε μέσα από τη χρήση του παραπάνω μύθου στη χριστιανική παράδοση, σε μεσαιωνικά αφηγήματα και φυσικά στη λογοτεχνία. Στον «Οθέλλο» του Σαίξπηρ, για παράδειγμα, ο κακόβουλος Ιάγος σχολιάζει, αναφερόμενος στη θλίψη της Δυσδαιμόνας, πως «αν πλημμύριζε η Γη με δάκρυα γυναικεία, κάθε στάλα που θα έπεφτε θα ήταν κροκοδείλια». Ανάλογες αναφορές βρίσκουμε σε πολλά άλλα έργα Βρετανών – και όχι μόνο – συγγραφέων, που διαβλέπουν υποκρισία και υστεροβουλία πίσω από τα δάκρυα των μεγάλων ερπετών.

Από την εποχή του Σαίξπηρ μέχρι σήμερα έχουν αλλάξει πολλά πράγματα, συμπεριλαμβανομένης και της κατανόησής μας για τις φυσιολογικές λειτουργίες των ζώων. Ωστόσο, η εν λόγω φράση συνεχίζει να χρησιμοποιείται ευρέως. Πόσο κοντά στην αλήθεια βρίσκεται άραγε όταν αναφερόμαστε στα ίδια τα ζώα που την ενέπνευσαν; Πώς και γιατί δακρύζουν οι κροκόδειλοι;

Δακρύζουν όντως οι κροκόδειλοι;

Οι κροκόδειλοι μπορούν πράγματι να δακρύσουν, ωστόσο τα δάκρυα αυτά δεν σχετίζονται με συναισθήματα, κάτι που ισχύει άλλωστε και για τη συντριπτική πλειοψηφία των ζωντανών οργανισμών στη Γη.

Το υγρό που εκκρίνεται από τους δακρυϊκούς πόρους τους έχει καθαρά λειτουργικό ρόλο, καθώς βοηθά στον καθαρισμό και τη λίπανση των ματιών. Τα δάκρυα είναι φυσικά πιο εμφανή όταν τα ζώα βρίσκονται για αρκετή ώρα στη στεριά. Στην περίπτωση των κροκόδειλων του αλμυρού νερού, τα δάκρυα συμβάλλουν επίσης στην αποβολή της περίσσειας αλατιού που προσλαμβάνουν μέσω του περιβάλλοντος και της τροφής τους.

Το 2006, ο νευρολόγος Μάλκολμ Σέινερ, σε συνεργασία με τον ερευνητή Κεντ Βλιέτ από το Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, θέλησε να εξετάσει αν υπάρχει κάποια αλήθεια στον μύθο πως οι κροκόδειλοι – ή οι συγγενείς τους από την οικογένεια των κροκοδείλων, όπως οι αλιγάτορες και τα καϊμάν – «κλαίνε» ενώ τρώνε. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο ζωολογικό πάρκο St. Augustine Alligator Farm της Φλόριντα. Ο Βλιέτ παρακολούθησε τη συμπεριφορά επτά καϊμάν κατά τη σίτισή τους, επιλέγοντας το συγκεκριμένο είδος επειδή μπορούσε να παρατηρηθεί πιο εύκολα στην ξηρά. Από τα επτά ζώα, τα πέντε φάνηκαν να «δακρύζουν» κατά τη διάρκεια της σίτισης, γεγονός που ενίσχυσε την άποψη ότι το φαινόμενο είναι υπαρκτό.

Οι επιστήμονες υποθέτουν ότι η λειτουργία αυτή οφείλεται στο ζεστό αέρα που βγαίνει με δύναμη από τα ιγμόρεια κατά την κατανάλωση τροφής, προκαλώντας διέγερση στους δακρυϊκούς αδένες και έκκριση υγρού στο μάτι.

Έχουν οι κροκόδειλοι συναισθήματα;

Για δεκαετίες, η μελέτη των συναισθημάτων στα ζώα επικεντρωνόταν σχεδόν αποκλειστικά στα θηλαστικά και, σε μικρότερο βαθμό, στα πτηνά. Τα ερπετά, συχνά αντιλαμβανόμενα ως «πρωτόγονα» πλάσματα που δρουν καθαρά με βάση τα ένστικτά τους, παρέμεναν στο περιθώριο της σχετικής έρευνας. Ωστόσο, πρόσφατες εξελίξεις στη νευροεπιστήμη, την παρατήρηση συμπεριφοράς και την συγκριτική ψυχολογία έρχονται να ανατρέψουν αυτή την παρωχημένη αντίληψη.

Mια μετα-ανάλυση του 2019 που βασίστηκε σε πληθώρα επιστημονικών άρθρων αποκάλυψε ότι διάφορα είδη ερπετών μπορούν να βιώσουν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων, όπως άγχος, αγωνία, ενθουσιασμό, φόβο, απογοήτευση, πόνο, στρες και οδύνη.

Σύμφωνα με το enviroliteracy.org, ένα από τα πιο πειστικά επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης συναισθημάτων στους κροκόδειλους εντοπίζεται στην ίδια τη δομή του εγκεφάλου τους. Παρότι οι εγκέφαλοί τους είναι μικρότεροι και λιγότερο πολύπλοκοι από αυτούς των θηλαστικών, διαθέτουν περιοχές που σχετίζονται με την επεξεργασία συναισθημάτων, όπως η αμυγδαλή και ο ιππόκαμπος. Αυτές οι περιοχές είναι κρίσιμες για την επεξεργασία του φόβου, της επιθετικότητας και της μνήμης.

Άλλες ενδείξεις ότι ο «εσωτερικός κόσμος» αυτών των μυστηριωδών πλασμάτων είναι πιο σύνθετος απ’ ό,τι πιστευόταν παλαιότερα εντοπίζονται στη συμπεριφορά τους. Για παράδειγμα, κροκόδειλοι έχουν καταγραφεί να παίζουν, γλιστρώντας σε λάσπες ή σπρώχνοντας αντικείμενα, γεγονός που υποδεικνύει ότι αντλούν απόλαυση από αυτή τη δραστηριότητα. Επίσης, είναι αρκετά κοινωνικοί, τουλάχιστον σε σύγκριση με άλλα ερπετά: επικοινωνούν ο ένας με τον άλλο παράγοντας ήχους ή με τη γλώσσα του σώματος, κυνηγούν συνεργατικά και φαίνεται να αναγνωρίζουν κάποια μορφή κοινωνικής ιεραρχίας εντός του πληθυσμού της περιοχής τους. Σε μερικά είδη κροκοδείλων, τα θηλυκά γίνονται αρκετά στοργικές μητέρες, ενώ και τα μικρά κροκοδειλάκια δεν βγάζουν ήχους μόνο για να καλέσουν τη μαμά τους, αλλά και για να εκφράσουν τρυφερότητα ή ικανοποίηση.

Οι κροκόδειλοι μπορεί να μη δακρύζουν από συγκίνηση – ή υστεροβουλία, όπως υπονοεί η γνωστή φράση – ωστόσο όλα δείχνουν πως η συμπεριφορά και οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις τους δεν υπαγορεύονται μόνο από τα ένστικτά τους για επιβίωση και αναπαραγωγή. Καθώς η επιστήμη εμβαθύνει στην κατανόηση του εσωτερικού κόσμου των μεγάλων ερπετών, ίσως ανακαλύψουμε πτυχές του που θα μας οδηγήσουν να επανεξετάσουμε όχι μόνο την εικόνα που έχουμε για τη φύση τους, αλλά και τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τη νοημοσύνη και το συναίσθημα στα ζώα.